منابع پژوهشی
ایران در سپیده دم تاریخ
ایران در سپیده‌دم تاریخ اثری مهم از جورج کمرون است. کمرون از متخصصان برجسته زبان ایلامی بود. دیاکونف وی را بزرگترین کارشناس تاریخ ایلام خوانده است. کشف الواح تخت‌جمشید مدیون اوست. کتاب حاضر در زمینه تخصص کمرون نگارش یافته و تاریخ ایران را تا آمدن آریاییان به ایران بازگو میکند. کتاب سرفصلهایی با این عناوین دارد: سرزمین و مردم ایران، فرمانروایان بابل و شاهان سیماش، کاسیها، شاهان انزان و شوش، شکوه امپراتوری ایلام، هندوایرانیان در زاگرس، پادشاهی ایلام جدید، سرکرده های مادی و پارسی، زوال ایلام، مادها و پارسیان.
واژه‌نامهٔ موضوعی زبانهای باستانی ایران
واژه‌نامهٔ موضوعی، چنان‌که از نامش پیداست، واژه‌نامه‌ای است که در آن واژه‌ها نه به ترتیب الفبا، بلکه برحسب موضوع طبقه‌بندی شده‌اند و در کنار هم آمده‌اند. منظور از «زبانهای باستانی ایران» در عنوان این طرح، زبانهای کهن و ازیادرفتهٔ ایرانی است که در منابع تخصصی تحت دو عنوان «زبانهای ایرانی باستان» و «زبانهای ایرانی میانه» معرفی میشوند. واژه‌نامهٔ موضوعی زبانهای باستانی ایران منبعی بسیار سودمند در زبانشناسی ایرانی است و بیش از همه در بررسی‌های ریشه‌شناختی زبان فارسی و دیگر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی به کار خواهد آمد. در مجموعه حاضر واژه‌های مربوط به «بدن انسان و جانوران» و «نامهای جانوران» در زبانهای ایرانی باستان و ایرانی میانه، از روی منابع گوناگون، گردآوری و طبقه‌بندی شده‌است.
ویژگیهای نجومی زبان فارسی در نثر قرن پنجم و ششم هجری
در اين كتاب از ميان آثار منثور قرن‌هاى پنجم و ششم، كتاب‌هايى در چهار موضوع برگزيده و ويژگى‌هاى نحوى آنها بررسى شده‌است. موضوع‌هاى چهارگانه عبارت‌اند از: تاريخ، عرفان و تصوّف، علم، منشآت و رسائل. شواهد استخراج‌شده از متون در هفده سرفصل به شرح زير مرتب شده‌است: ۱. جمله‌هاى ساده و انواع آن؛ ۲. جمله‌هاى مركّب؛ ۳. ويژگى در استعمال فعل؛ ۴. بررسى استعمال ضماير؛ ۵. بررسى دگرگونى‌هاى حروف ربط و اضافه؛ ۶. بررسى حرف نشانۀ «را» در مفعول؛ ۷. استعمال «را» در معانى غيرمفعولى؛ ۸. حذف؛ ۹. تكرار؛ ۱۰. تقديم و تأخير در اجزاى جمله؛ ۱۱. چگونگى مسند در جمله‌هاى اِسنادى؛ ۱۲. جمله‌هايى با ساختمان خاص براى نقل ماجرا؛ ۱۳. جمله‌هاى وصفى و حالى؛ ۱۴. استعمال جمله‌هاى تعجّبى، تحسينى و تأسّفى؛ ۱۵. استعمال جمله‌هاى عربى در ادامۀ جملۀ فارسى؛ ۱۶. جمله‌هاى معترضه و دعايى؛ و …
اطلاعات دستوری مندرج در این کتاب نه تنها در خوانش متون کهن فارسی دری کارآمد است بلکه در آشنایی با شیوه برخورد و خوانش متون ایرانی میانه نیز سودمند است. روشن است شناخت دقیق فارسی دری کلید شناخت درست زبان پهلوی است.
بخشی از تفسیری کهن
بخشی از تفسیری کهن ترجمه و تفسیری دیرسال است از قرآن آنچه از آن به دست ما رسیده آیات ۷۸ تا ۲۷۴ سوره بقره را دربرمیگیرد. در نسخه نخست آیه قرآن آمده و سپس ترجمه و تفسیر آن. در زیر آیه‌ها نیز به خطی متاخر، ترجمه ای نوشته شده است. مصحح چون صورت‌های فارسی همزمان نبوده اند، متن را در دو بخش سامان داده است. نخست ترجمه و تفسیر کهن و سپس ترجمه متاخر.
مصحح پس از برشمردن ویژگیهای رسم الخطی و دستوری، متن را با ترجمه تفسیر طبری، تفسیر قرآن پاک، قرآن شماره ۴ آستان قدس و ترجمه و قصه های قرآن مقابله کرده است. پس از متن نیز واژه نامه فارسی و عربی – فارسی ضمیمه گشته است.
تصحیح متن به اشارت مینوی صورت گرفته و در ابتدای کتاب یادداشتی از وی در باب این نسخه آورده شده است.
متن به دلیل کهنگی و ویژگیهای خاص زبانی برای مطالعات زبانشناسی تاریخی بسیار اهمیت دارد.
ذیل فرهنگ‌های فارسی
ذیل فرهنگ‌های فارسی حاصل پژوهش چندین ساله دکتر علی رواقی است. این کتاب نتیجه فیش برداری از لغات و ترکیبات شمار بسیاری از متون کهن فارسی است. اساس تدوین این فرهنگ به دست دادن لغاتی است که در فرهنگ‌های کهن و نو فارسی از لغت فرس اسدی طوسی گرفته تا لغتنامه دهخدا نیامده اند. واژگان کهنی که در فرهنگ‌های فارسی آمده اند اما شاهدی برای آنها ذکر نشده نیز در این اثر گنجانده شده اند. بخش چشمگیری از مدخلهای این فرهنگ واژگانی هستند که در ترجمه‌های کهن قرآنی به فارسی و فرهنگ‌های عربی به فارسی کهن به کار رفته اند. این فرهنگ در دو بخش سامان یافته است. در بخش نخست مدخلها با ذکر معنا و شاهدی آمده اند. گاهی نیز مباحث ریشه شناسی در باب واژگان ارائه شده است. بخش دوم مدخلهای بخش نخست را با ذکر شواهدی متعدد دربرمیگیرد. مولف د ضبط شماری از واژه‌ها از راهنمایی دکتر مهرداد بهار و دکتر احمد تفضلی نیز برخوردار شده است.
آرمان ایرانی
آرمان ایران کتابی است از پروفسور گراردو نیولی، ایرانشناس برجسته ایتالیایی. وی در این کتاب به بررسی خاستگاه های نام ایران و سیر تکامل آن در تاریخ و همچنین معانی واژه های اریه فارسی باستان و ایریه اوستایی و تفاوت‌ها و وجوه اشتراک بین این واژه‌ها و نیز مسئله ارتباط آرین‌ها با هخامنشیان و زردشتیان پرداخته است. نیولی معتقد است با توجه به مطالب کتیبه‌های ایرانی و منابع کلاسیک یونانی و لاتین، واژه آریا/آرین بیش از آنکه آزاده و نجیب معنا دهد، به حوزه‌های زبانی، نژادی و قومی اشاره دارد. کتاب سرشار است از اشاره به پژوهشهای پیشین و نقد آنها و مملو است از مباحث جغرافیای تاریخی ایران باستان. فصول این کتاب چنینند: آریاهای غرب ایران، آریایی‌های اوستایی، سنت آریا تا زمان اسکندر، سنت آریا در زمان سلوکیان و اشکانیان، ساسانیان و پیدایش ایران.
زین الاخبار
زین‌الاخبار یا تاریخ گردیزی از کهنترین کتابهای تاریخی فارسی است و به تاریخ ایران از آغاز خلقت تا پایان پادشاهی مودود بن مسعود غزنوی پرداخته است. تاریخ تألیف کتاب ۴۴۲ یا ۴۴۳ قمری بوده‌است. صفحه‌های ابتدایی این کتاب در دسترس نیست و مطالب موجود با شرح سلسلهٔ پیشدادیان آغاز میگردد و پس از آن به سرگذشت کیانیان و ملوک‌الطوایف (اشکانیان) و ساسانیان پرداخته شده‌است. سپس به ملوک اسلام و سرنوشت امیران خراسان رسیده است و به ذکر اعیاد ملل گوناگون مانند جهودان و ترسایان و مغان و هندوان هم پرداخته و کتاب را با معارف و انساب رومیان به پایان برده‌است.
سبک انشای کتاب نزدیک به سبک سامانی، روان و موجز است؛ یعنی جمله‌ها کوتاه است و واژه‌های عربی کمی دارد و اصطلاحات کهن و فراموش‌شده را در خود جای داده‌است. زین‌الاخبار از مهمترین تواریخ دوره اسلامی است که اطلاعات بسیار ارزشمندی از ایران باستان را در خود جای داده است.
جستارهای شاهنامه‌شناسی
جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث ادبی مجموعه جستارهایی است از دکتر محمود امید سالار. بسیاری از این جستارها که به «شاهنامه» و برخی مباحث ادبی زبان فارسی می پردازند، در فاصله سال های ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۹ خورشیدی در دوره های «مجله ایرانشناسی» منتشر شده است. مقالات منتشر شده در این اثر، با توجه به تخصص دکتر امیدسالار در شاهنامه، در شاهنامه‌پژوهی دارای جایگاهی ویژه است. این کتاب در شورای بررسی متون در سال جاری به عنوان کتاب برتر دانشگاهی برگزیده شده است.
تحول آوایی زبان فارسی
تحول آوایی زبان فارسی (از هندواروپایی تا فارسی نو) ترجمه بخشی از کتاب persich studian اثر هاینریش هوبشمان است. کار هوبشمان از مهمترین منابع ریشه‌شناسی فارسی است که با گذشت صد و بیست سال از تالیف آن، هنوز مرجعی دست اول برای مطالعات آواشناختی و ریشه شناختی فارسی است. بخش نخست این اثر به تحول آوایی زبانهای هندواروپایی و توصیف نظام آوایی آن میپردازد و سپس آواشناسی تاریخی زبان فارسی نو با شواهد بسیاری از زبانهای ایرانی به تفصیل ارائه گشته است. کتاب سرشار از شواهد واژگانی گوناگون از شاخه‌های مختلف زبانهای ایرانی است.
گویش راجی هنجن
گویش راجی هنجن کتابی است که به بررسی ویژگیهای گویش هنجن از توابع کاشان میپردازد. در این اثر پس از مقدمه‌ای در باب موقعیت جغرافیایی هنجن، ویژگیهای آوایی گویش آن توصیف شده و سپس واژه نامه ای از این گویش به دست داده شده است. در نهایت چند متن برگزیده به عنوان نمونه به کتاب ضمیمه شده است.
این کتاب در شناخت ویژگی های گویش‌های مرکزی و جبال و مطالعات ریشه شناختی مفید است
میراث آسیای مرکزی
میراث آسیای مرکزی از آخرین تالیفات فرای، ایرانشناس فقید آمریکایی است. مولف در این کتاب با در نظر گرفتن جنبه های باستان‌شناسی، زبانشناسی، تبارشناسی و دین‌شناسی تمامی منطقه آسیای مرکزی را مورد مطالعه قرار داده است. در این کتاب حضور و نفوذ فرهنگ ایرانی در این منطقه بررسی شده است. فصول این اثر چنین تنظیم شده است: واقعیت‌های جغرافیایی؛ ملت‌ها، زبان‌ها، عادات و اعتقادات؛ پیش از تاریخ؛ آیین زرتشت؛ حاکمیت متمرکز هخامنشیان؛ اسکندر و هلنیزم؛ یونانی-باکتریاییها و پارتیان؛ وقفه چادرنشینی؛ کوشانیان فراموش شده؛ جاده ابریشم؛ شرق بودایی؛ بازگشت چادرنشینان؛ جهان بازرگانی سغدیان؛ خلفا و خاقانها؛ دنیای ایرانی-اسلامی؛ تولد زمان حاضر.
امپراتوری هخامنشی
امپراتوری هخامنشی پیر بریان از مهمترین منابع در شناخت جنبه های مختلف حکومت هخامنشی است. این اثر در سال ۱۹۹۶ در پاریس با عنوان “تاریخ امپراتوری هخامنشی از کوروش تا اسکندر” منتشر شده است. اثر بریان به دلیل روزآمدی و پرداختن به جزئیات دقیق اثری منحصر به فرد است. از خصیصه‌های بسیار مهم این کتاب نقد منابع کلاسیک و نقل روایات مختلف با رویکردی انتقادی است. امپراتوری هخامنشی را شاید از بسیاری جهات بتوان بهترین اثر در مطالعات هخامنشی دانست.
دین‌های جادۀ ابریشم
دین‌های جادۀ ابریشم تلاشی است در تنیدن دو هزار سال تاریخ آسیا حول رشته حرکت و تبدل اندیشه دینی. مولف این کتاب چونان مسافر جاده ابریشم از دیده‌های خود در این مسیر از منظر تاریخ گزارش داده است. در این اثر تلاش شده تا ادیان جاده ابریشم با پس زمینه قومی و فرهنگی هر منطقه بررسی شود. دین‌های جاده ابریشم چند و چون سنتهای فرهنگی را خصوصا به صورت اندیشه‌های دینی، همراه با سوداگران و کالاهایشان در طول راه‌های تجاری کاروان روی آسیا در دوران کهن به ما بازمیگوید.
فصول کتاب بدین قرارند: جاده ابریشم و مسافرانش؛ دین و تجارت در اوراسیای باستان؛ آیین بودا و جادۀ ابریشم؛ پناهگاه بدعت گزاردن: نسطوریان و مانویان در جادۀ ابریشم؛ اسلامی شدن جادۀ ابریشم؛ آسیب تقریب ادیان در عهد مغولان.
متن‌شناسی شاهنامه فردوسی
متن شناسی شاهنامه فردوسی مجموعه مقالاتی است در چگونگی کتابت، چاپ، تحقیق و تصحیح شاهنامه فردوسی که به مناسبت “همایش بین المللی متن پژوهی شاهنامه فردوسی از شیراز تا توس” گردآوری شده است.
ارشاد
کتاب ارشاد اثریست در معرفت وعظ و اخلاق از اوایل قرن ششم هجری. این کتاب حاوی سی و دو فصل است و مؤلف در بيان مطالب خود به آيات قرآنى، احاديث قدسى و نبوى و اخبار و اقوال مشايخ استشهاد كرده و از كتاب‌هايى نادر چون معانی الاخبار حکیم ترمذی و فواید ابواسحاق بشاغری بهره برده است. در ميان شواهد شعرى این کتاب، اشعار شاعران بزرگ قرن هاى چهارم و پنجم همچون رودکی، ابوشکور بلخی، و شاعرانی دیگر به چشم مى خورد. از ديگر ويژگي‌هاى مهم اين اثر، افعال و تركيبات كهن فارسى است. نثر اين اثر از نثرهای سلیس ماوراءالنهری است.
ارج‌نامه صادق کیا
محمد صادق كيا، استاد زبان و ادبيات پهلوى دانشگاه تهران و از چهره هاى برجسته فرهنگى ايران است. دكتر كيا در كنار تدريس در رشته های فرهنگ و زبانهای باستان و زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران، ده ها كتاب و مقاله در زمينه هاى مختلفى، از زبانهاى باستانى گرفته تا ادبيات فارسى و گويشها و فرهنگ عامه تأليف و منتشر ساخت. کیا استاد پهلوی اساتیدی چون دکتر ابوالقاسمی و دکتر تفضلی بود. وی ریاست فرهنگستان دوم را عهده دار بود و در مقام مدير اجرايى، جريان هاى فرهنگى بسيارى را پايه گذارى و هدايت كرد. وى در سال ۱۳۸۰ درگذشت. این اثر به بررسى آثار و انديشه ها و فعاليت هاى پژوهشى او، به ويژه در زمينه تصحيح و چاپ متون، پرداخته است. در این اثر مقالاتی از شاگردان و پژوهشگران دوستدار او نیز دیده میشود.
طلوع و غروب زرتشتی‌گری
کتاب طلوع و غروب زرتشتی گری، تاریخ پرفراز و نشیب زرتشتی گری در ایران، مورد بررسی قرار گرفته است. دین زردشتی از سه مرحله کاملا مشخص گذشته است: یکی مرحله حیات پیامبر، دوم مرحله بعد از پیامبر یا تدوین اوستای جدید، و بالاخره مرحله ساسانی. در پژوهش حاضر، ظهور، گسترش و سرانجام افول این دین در سه مرحله ذکر شده، بررسی گردیده است.
نگارنده به منظور تفسیر زردشتی‌گری بر اساس اوستا و متون پهلوی، در دو بخش به ظهور و سقوط این پدیده اشاره میکند. بر این اساس، در بخش نخست کتاب، زرتشت، ماهیت پیامش و نوع محیط مذهبی که گمان می‌رود در آن رشد یافته باشد بررسی گردیده است. بخش دیگر کتاب، شامل نوشته‌های باقی‌مانده از اوستا و نیز کتیبه‌های شاهان هخامنشی و بررسی گزارش یونانیان در خصوص ادیان ایرانی است. نگارنده در بخش دوم کتاب به تحولات دوران ساسانی و به تضاد میان زروانی‌ها اشاره میکند. زروانی‌هایی که اصل زمان بی‌کرانه را در راس دو اصل بد و خوب قرار داده بودند و از این رهگذر نوعی وحدت را بر نظام ثنوی تحمیل کردند. نبوغ آرسی زنر و تحلیلها و نظریه پردازیهای دقیقش این اثر را به اثری مهم در تاریخ کیش زرتشتی بدل کرده است.
نهج البلاغه
ترجمه کهن نهج البلاغه آنچنان که از زبان و سبک آن برمیآید کهنترین ترجمه فارسی از نهج البلاغه است و احتمالا مربوط است به قرن پنجم یا ششم هجری. این ترجمه، ترجمه ای تحت اللفظی است و از قرائن زبانی آن میتوان حدس زد که مترجم اهل منطقه جبال بوده است. نثر فارسی این ترجمه مرسل و به دور از تکلف است و گاهی گرایش به سجع و موازنه در آن دیده میشود. این ترجمه از لحاظ خصیصه های زبانی بسیار درخور توجه است.
اورادالاحباب و فصوصالآداب
اوراد الاحباب و فصوص الآداب متنی فارسی در بیان آداب و اعمال صوفیه است. این کتاب متضمن است بر آداب صوفیه و عقاید و اخلاق و سماع و صحبت و شرایط شیخ و مرید و آداب خلوت و… هرچند این اثر در نیمه نخست قرن هشتم هجری نوشته شده اما سبک مرسل و ساده مولف نثرش را به متون منثور قرن ششم هجری نزدیک کرده است. ایرج افشار نخستین بار در مقاله ای که به دعوت پروفسور هنینگ به افتخار مقام علمی سید حسن تقی‌زاده نوشت، احوال و افکار مولف این اثر را بررسی کرد و در مقدمه کتاب حاضر به بسط آن مقاله پرداخت.
ادیان شرقی در امپراتوری روم
ادیان شرقی در امپراتوری روم اثریست از فرانتس کومون متخصص ادیان شرق نزدیک و میانه در دوره باستان. تحقیقات کومون در باب آیین مهری و میترائیسم رومی از مهمترین پژوهشها در این زمینه است. کومون در این اثر تاریخچه و ماهیت ادیان ایرانی و شرقی را در گستره امپراتوری روم بررسی کرده است.
گنجینۀ مغان
گنجینه مغان مولتون به بررسی شکل گیری و تکوین آیین مغان میپردازد. در این اثر از سنن مغانی در ایران باستان و آیینها و عقاید مغان پرداخته شده و تداوم این سنت و مراوداتش با آیین زرتشتی بررسی شده است. هدف این اثر بازشناسی مضامین مغانی در دین ایران باستان و وجوه جادویی و آیینی منسوب به ایشان در سنتهای رسمی است.
آذری گویش دیرین مردم آذربایجان
آذری گویش دیرین مردم آذربایجان کتابی است در باب زبان آذربایجان قدیم، پیش از درآمدن به جامه کنونی. زبان کهن آذربایجان از شاخه زبانهای ایرانی شمالی غربی است. این زبان دنباله زبان مادی است. از آذری شواهدی در متون و نسخ فارسی بر جای مانده است که به علت قلت آنها از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این کتاب شواهد مختلف این زبان از منابع مختلف گردآوری شده است. برخی از این منابع عبارتند از: لغت فرس، تاریخ گزیده، سلسله النسب الصفویه، صحاح الفرس، نزهه القلوب، فرهنگ جهانگیری، برهان قاطع، فرهنگ رشیدی و…
برمکیان
برمکیان کوششی است از سوی لوسین بووا برای بازشناسی تاریخ این فرقه. مولف در این اثر از روایات منابع مهم ایرانی و اسلامی بهره برده است. نخست منابع مهم در نگارش کتاب برشمرده و نقد شده و سپس مبدأ برمکیان و احوال برمک ابوخالد و قدرت گرفتن این خاندان در زمان امویان و دست یافتن ایشان به وزارت در زمان عباسیان آمده است. مولف کوشیده است سیر تاریخی رشد برمکیان و بالا گرفتن کار ایشان را دوره به دوره نشان دهد و روایات مربوط به آنان را تا زمان افول پی بگیرد.
طرح دستور زبان فارسی
طرح دستور زبان فارسی حاصل تحقیقات و یادداشتهای چندین ساله دکتر معین است. هدف معین تدوین و تالیف طرحی کامل برای دستور زبان فارسی بود. وی بر آن بود که مباحث دستوری زبان فارسی تنها با تمرکز موضوعی و دسته بندی مقولات امکان پذیر است. در این راستا دکتر معین مقولات مفرد و جمع، اسم مصدر و حاصل مصدر، اضافه، اسم جنس و معرفه و نکره را در طرح خویش سامان داد و منتشر کرد. شواهد برگزیده در این طرح لز متون نظم و نثر قدیم و متاخر تا زبان عامیانه را دربرمیگیرند.
برابرنهاد شاهنامۀ فردوسی
کتاب برابرنهاد شاهنامه فردوسی و غررالسیر ثعالبی سنجش و مقابله روایات حماسی ایران بر اساس این دو اثر است. در این کتاب منشا روایات مختلف حماسی در شاهنامه واکاوی میشود و با روایات منقول در غرر السیر مقابله میگردد. این اثر داستانهای مختلف شاهنامه و سرچشمه های آن را بررسی میکند و از روایات مختلف تاریخی و حماسی شواهدی ارائه میدهد. اساس کار در شناسایی روایات تواریخ مرجعی چون طبری و تحریرهای مختلف شاهنامه است. مولف در این اثر به نقد تحقیقات گذشتگان در باب روایات حماسی منقول در شاهنامه نیز میپردازد و سعی میکند اشتراکات و افتراقات منابع فردوسی و ثعالبی را در تدوین روایات نشان دهد.
سرچشمه‌های فردوسیشناسی
سرچشمه‌های فردوسیشناسی مجموعه مقالات، گفتارها و یادداشتهایی است در باب شاهنامه. این نوشتار با گفتاری در باب رنج و روزگار فردوسی آغاز میشود و سپس گفتارهایی بلند و کوتاه با عناوینی چون شاهنامه منثور، فردوسی و محمود، اختیارات شاهنامه، کهنترین اشاره به هجونامه فردوسی، شاهنامه و مجدالدوله دیلمی، فردوسی و نظامی، فردوسی و عطار، مقدمه شاهنامه بایسنغری، و… ارائه میگردد. تحقیقات و تحلیلهای امین ریاحی در نگارش این اثر بر اساس منابع دست اول است و بسیاری از روایات قدیم در باب شاهنامه از منابع مختلف در آن گرد آمده است.
تاریخچه واجهای ایرانی
تاریخچه واجهای ایرانی در واقع بخشی است از کتاب اساس فقه اللغه ایرانی که بین سالهای ۱۹۸۵ تا ۱۹۰۴ به زیور طبع آراسته شد. بخش تاریخچه واجهای ایرانی نوشته بارتولومه است. در این اثر تاریخ تحول واجها در زبانهای ایرانی از دوره هندواروپایی و سپس آریایی یا هندوایرانی بررسی شده است. بارتولومه ذیل هر یک از تحولات آوایی شواهد سنسکریت، اوستایی، فارسی باستان، پهلوی، فارسی، ارمنی، بلوچی، یونانی و… را آورده است. کتاب فهرستهای افزوده‌ای شامل فهرست تبدیلها و فهرست واژگان دارد.
دربارۀ شاهنامه
دربارۀ شاهنامه مجموعه مقالات و گفتارهایی است از ابوالفضل خطیبی در باب شاهنامه. مقالات و نقدهایی که در این مجموعه گرد آمده از سال ۷۸ تا ۸۴ در شماره های مختلف نشر دانش چاپ شده است به همراه دو مقاله انتشار یافته در نامه ایران باستان. مقالۀ دوم این مجموعه نقدی است بر شاهنامه چاپ مسکو که در آن برای نخستین بار متن انتقادی مصححان شوروی نقد و بررسی شده است. این مقالات مباحث مختلف شاهنامه را دربردارد ولی توجه ویژه نگارنده به موضوع تصحیح انتقادی متن شاهنامه در همه آنها به چشم می‌خورد.
تفکر یونانی، فرهنگ عربی
تفکر یونانی، فرهنگ عربی مطالعه ایست در باب عوامل عمده اجتماعی و سیاسی و ایدئولوژیکی که سبب ساز نهضت بی سابقه ترجمه آثار یونانی در بغداد، در اثنای دو قرن نخستین فرمانروایی عباسیان شد. این کتاب از سلسله طولانی و ممتازی از کتابهای تاریخی و لغوی در باب تحقیقات یونانی عربی بهره میگیرد. نویسنده در این اثر برای فهم و تبیین نهضت ترجمه در مقام پدیداری اجتماعی و تاریخی به چرایی و چگونگی آن توجه کرده است. بخشی از کتاب به ترجمه از یونانی به پهلوی میپردازد و نقش میانجیگری میراث شاهنشاهی ساسانی و فرهنگ ایران زردشتی را به وضوح در نهضت ترجمه توصیف میکند.
ثنویان در عهد باستان
ثنویان در عهد باستان تلاشی است برای تدوین گزارشها و روایات منابع دوره اسلامی در باب مذاهب و فرقه های ثنوی در ایران پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامی. از بسیاری از این مذاهب هیچ اثر مکتوبی بر جای نمانده است. آنچه مسلم است مذاهب مختلفی در ایران باستان بر پایه دوگانه پرستی به وجود آمده است. روایات و اخباری که از این مذاهب به دست ما رسیده آمیخته و مبهم است. تلاش مولف در این اثر طبقه بندی و تدوین این روایات است. کتاب در هشت بخش سامان یافته است: ۱. کیومرث؛ ۲. آیین زروانیه؛ ۳. آیین مجوس؛ ۴. کیش ایرانیان پیش از زردشت؛ ۵. آیین مهرپرستی؛ ۶. ظهور زردشت و دین زردشتی؛ ۷. آیین مانی؛ ۸. آیین زرادشت پسر خرگان بنیانگذار آیین مزدکی. اطلاعات این بخشها از تواریخ و روایات ابن ندیم، طبری، دینوری، شهرستانی، یعقوبی، فردوسی و… فراهم آمده است. کتاب پیوستی نیز درباب شورش انوشه زاد دارد.
حماسه
دکتر جلال خالقی مطلق در کتاب حماسه با استفاده از روش پدیدارشناسی، به بررسی شعر پهلوانی پرداخته است. این اثر شامل چکیدهای از نظریات سی. ام. بورا است که در کتابی پرحجم با نام شعر پهلوانی مطرح شده است. بورا در کتاب خود تنها سه بار از شاهنامه یاد کرده؛ دلیل این امر شاید آن باشد که بنیاد فرضیه های او بر حماسه های گفتاری -بدیهی استوار است، اما شاهنامه حماسه ای نوشتاری است. خالقی مطلق در این اثر، از نقل بیشتر مثال های مورد استناد بورا چشم پوشیده و در عوض از هم خوانی یا تضاد آرای او با حماسه های ایرانی سخن گفته است. در آغاز کتاب تعریف حماسه و ویژگی های این نوع ادبی ارائه می شود و به تفاوت حماسه های شمنی، که دارای بینشی جادومرکزند، با حماسه های راستین، که بر اساس بینشی مردم مرکز پدید آمده اند، اشاره میشود. نویسنده حماسه را نتیجه تکامل اشعار شمنی ـ جادویی، مدحی و رثایی می داند؛ بنابراین با ذکر نمونه هایی، به تحلیل این مطلب می پردازد.
یشتها
یشتها مجموعه سرودهایی است در ستایش ایزدان مختلف زردشتی. اوستایی که به ما رسیده مشتمل است بر بیست و یک یشت. قدمت مضامین برخی از یشتها به دوره پیش از زردشت بازمیگردد. پورداود در ترجمه فارسی یشتها از ترجمه ولف بهره فراوان برده است. ولف در ترجمه اوستا از فرهنگ واژگان ایران باستان بارتولومه استفاده کرده است. در نهایت نیز بارتولومه ترجمه را ملاحظه کرده و اصلاحاتی در آن انجام داده است. پورداود علاوه بر ترجمه یشتها یادداشتهای بسیاری را به ایزدان و آیینهای زردشتی و مضامین هر یشت اختصاص داده است.
الاصنام
کتاب الاصنام را ابومنذر هشام بن محمد کلبی در قرن دوم هجری تالیف کرده است. این کتاب مشتمل است بر وصف آیینهای بت پرستی از زمان آدم تا نوح و آیینهای عبادی اعراب جاهلی. اهمیت این کتاب در نزدیکی زمانی به دوره جاهلیت است. در این اثر آیینها و رسوم قبایل مختلف عرب جاهلی توضیح داده شده است. در انتهای کتاب متن مصحح عربی کتاب نیز آمده است.
ترجمه تفسیر طبری
ترجمه تفسیر طبری از جمله نخستین متون فارسی دری است. این ترجمه به دستوری فقهای ماوراءالنهر و توسط جمعی از علما تنظیم شده است. این ترجمه پس از پیدایی تا قرنها مبنای بیشتر ترجمه های فارسی از قرآن قرار گرفت. کتاب حاضر قصه های ترجمه تفسیر طبری را از ترجمه آیات و مباحث تفسیری دیگر جدا کرده و سامان داده است. این قصه ها داستانهای پیامبران بنی اسرائیل را شامل میشوند. داستانها و اخباری از شاهان اساطیری ایران نیز در این قصه ها آمده است.
تحول ثنویت
دین غالب مردم ایران عصر ساسانی دین زردشتی بوده، اما چنان نبوده که صورتی واحد از دین وجود داشته باشد. نحله ها و فرقه های مختلف با مومنان به دیگر ادیان چون مانویت و مسیحیت در کنار هم میزیسته اند و ناگزیر به تعاطی عقاید و گاه به جدالهای مذهبی میپرداخته اند. موضوع کتاب تحول ثنویت بررسی این اختلاف و تنوع در عقاید از لابلای متون و اسناد است.
پژوهشی در اندیشه‌های فردوسی
پژوهشی در اندیشه های فردوسی مجموعه گفتارهایی است در باب تفسیر و تحلیل شاهنامه. موضوع این کتاب از داستان زادن رستم آغاز میشود. همراه با هر داستان گفتار و انديشه فردوسی نیز تحلیل شده و گزیده ای از ابیات به همراه طرح کلی داستان به نثر آمده است. این اثر روایات پادشاهی نوذر، گرشاسپ، کیقباد، کیکاوس و داستانهای زندگی رستم، هفت خوان رستم، داستان رستم و سهراب و… را دربردارد.
شایست ناشایست
شایست ناشایست متنی است به فارسی میانه که گزیده ای از مهمترین مباحث فقهی و اخلاقی زرتشتی در عهد ساسانیان در آن آمده است. بخشهای اصلی این متن پیش از اسلام نوشته شده است. شیوایی زبان و پرداختگی شیوه نگارش از خصیصه های متن این اثر است. دکتر کتایون مزداپور این متن را آوانویسی و ترجمه کرده و یادداشتهایی بدان افزوده است.
زردشت و دین زردشتی
مقالاتی درباره زردشت و دین زردشتی مجموعه مقالاتی است از ژان کلنز مابین سالهای ۱۹۸۷ تا ۱۹۹۴. خصوصیات دین مزدایی قدیم، دین هخامنشیان؛ سوالات اولیه، زردشت و اوستای قدیم (متشکل از چهار خطابه که مهمترین آرای کلنز درباره اوستای قدیم در آنها آمده است)، جم و مرگ، آیینهای نظری دین مزدایی قدیم مقالات این مجموعه را تشکیل می‌دهند.
شاهنامه‌شناسی
شاهنامه‌شناسی مجموعه گفتارهای نخستین مجمع علمی بحث درباره شاهنامه است که از ۲۳ تا ۲۷ آبان سال ۵۶ در استان هرمزگان برگزار شد و در شهریور ماه سال ۵۷ به چاپ رسید. مقالاتی که در این مجموعه گرد آمده از بهترین مقالات درباره اساطیر و حماسه ایرانی است از جمله: روز مرگ یزدگرد شهریار و درازی پادشاهی او از ماهیار نوابی، رستم در روایات سغدی از بدرالزمان قریب، بنیان اساطیری حماسه ملی ایران از بهمن سرکاراتی، شاهنامه و باستان‌شناسی ایران از یحیی ذکا، کنگ دژ و سیاوش گرد از مهرداد بهار، چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست از احسان یارشاطر، دوگانگی سیمرغ در حماسه از محمد مختاری، و…
درآمدی بر دستور زبان اوستایی
درآمدی بر دستور زبان اوستایی کتابی است از دکتر محمدتقی راشد محصل که در آن مقدماتی در باب دستور زبان اوستایی آمده است. در بخش اول کتاب در پنج فصل به آواشناسی، صرف اسم و صفت، صرف فعل و پیشوندها و پسوندها پرداخته شده. بخش دوم کتاب متن اوستایی، آوانویسی، ترجمه و یادداشتهای زبانی هوم یشت (یسن ۹ تا ۱۱) را دربرمیگیرد. در بخش سوم واژه نامه با توضیحات واژگانی آمده. کتاب همچنین پیوست‌هایی در صرف اسامی و افعال دارد.
روایتی از تولد بودا
روایتی از تولد بودا برگردان فارسی روایت سغدی از وسنتره جاتکه است. عنوان وسنتره جاتکه را گوتیو و بنونیست، مترجمان فرانسه متن سغدی برای این متن برگزیده اند. جاتکه نام عنوان عمومی دسته ای از رسالات مربوط به تولد و زندگی بوداست و وسنتره نام شاهی است که در داستانهای تولدهای پیشین بودا نقش یکی از آنان را بازی میکند. دکتر بدرالزمان قریب این متن را از سغدی به فارسی برگردانده اند. کتاب مقدمه ای در باب متون و نسخه های سغدی و تاریخ پژوهشهای مربوط به این زبان دارد. در این مقدمه همچنین درباره سغدیان و تاریخ ایشان مطالبی آمده است. حرف نویسی متن سغدی نیز به عنوان پیوستی در انتهای کتاب آورده شده است.
هفت‌ها
هفت‌ها فصلهای ۳۵ تا ۴۱ از ۷۲ فصل یسنا را تشکیل میدهد و در میان گاهان جای دارد. این متن از نظر مضمون و درون مایه تفاوتهایی با گاهان دارد اما از نظر زبان به گاهان نزدیک است. در واقع هفت‌ها در کنار گاهان بخش قدیم اوستا را تشکیل میدهد. دکتر میرفخرایی در این کتاب پس از مقدمه ای در باب سبک زبانی، مضمون و زمان تقریبی اثر، به بررسی و تحلیل زبانی آن پرداخته است. در این کار یادداشتهای زبانی فراوانی آورده شده که بر نظریات اوستاشناسان استوار است.
تاریخنامه طبری
تاریخنامه طبری که کامل‌ترین متن تصحیح شده آن در پنج جلد با تعلیقات و یادداشتهای مفصل و تحقیقی به چاپ رسیده، ترجمه اخبارالامم و الملوک محمد بن جریر طبری است. مصحح کتاب در پیش گفتار مفصل خود به انتساب ترجمه تاریخ طبری به بلعمی، طبری و آثارش، تاریخ طبری، خاندان بلعمی، ترجمه تاریخنامه طبری، تصحیح متن و نسخه‌های مورد استفاده و روش کار اشاره کرده و چنین می‌نویسد: ترجمه تاریخنامه طبری به سال 352ه.ق به روزگار سامانیان صورت پذیرفته است. ترجمه در واقع در سه گونه روایت، حاصل کار سه گروه از دبیران و منشیان دانشمند دیوان سامانیان بوده است. نسخه‌های تاریخنامه طبری با دو مقدمه آغاز میشود، پاره‌ای از نسخه‌ها با مقدمه‌ای تازی آراسته است و پاره‌ای از نسخه‌ها با مقدمه فارسی…از این روی ما با روایت‌های گوناگون از تاریخنامه روبروییم نه با نسخه‌های متفاوت. کتاب با تاریخ عمومی عالم از زمان حضرت آدم آغاز میشود و وقایع بعدی با ترکیبی از تاریخ پیامبران پس از حضرت آدم تا حضرت محمد(ص), تاریخ اسطوره‌ای ایران، تاریخ باستانی ایران و تاریخ اسلام بازگو میگردد. برخی باب‌های کتاب عبارت‌اند از: آفرینش آدم(ع)، خبر پیامبری شیث و ادریس، حدیث کیومرث، پادشاهی طهمورث، پادشاهی جمشید، خبر نوح(ع)، خبر پادشاهی ضحاک، پادشاهی نمرود، هود پیغمبر و قوم عاد، خبر صالح(ع)، خبر ابراهیم خلیل، قصه یعقوب(ع)، قصه یوسف(ع)، خبر ایوب صابر، خبر شعیب(ع)، خبر منوچهرالملک، خبر موسی(ع)، پادشاهی کیقباد، و …
ترجمه تاریخ طبری از کهنترین و مهمترین نمونه های نثر فارسی دری است و از جمله منابع اصلی تاریخ ایران به شمار می‌رود.
شایست نشایست
واژه نامه شایست نشایست حاصل پژوهش محمود طاووسی است. در این واژه نامه جدا از معنای واژه، توضیحات ریشه شناختی در باب واژگان آمده و معادلهای آن در زبانهای ایرانی باستان و میانه و فارسی ذکر شده است.
لغت شاهنامه
لغت شاهنامه فرهنگ لغاتی است از شاهنامه که عبدالقادر بغدادی دست به تالیف آن زده است. کارل زالمان ایرانشناس برجسته در اواخر قرن نوزدهم میلادی این اثر را در پترزبورگ تصحیح کرده و به چاپ رسانده است. در این فرهنگ واژگانی از شاهنامه به همراه معنای آن با شواهدی از ابیات شاهنامه آمده است.
ریشه‌یابی نامهای خاص ارمنی
ریشه یابی نامهای خاص ارمنی کتابی است که به وجه اشتقاق اسامی خاص ایرانی دخیل در ارمنی اختصاص دارد. مداخل اساس این کار بر مبنای کتاب فرهنگ نامهای خاص اشخاص در ارمنی تالیف آچاریان آمده است. در این اثر از منابع گوناگونی چون دستنوشته ها، سنگ نوشته ها و منابع تاریخی و ادبی بهره گرفته شده است. در ذیل هر مدخل اصل ایرانی هر واژه آمده و سیر تحول تاریخی و معنایی آن بازنمایی شده است.
واکنش غرب در برابر زردشت
واکنش غرب در برابر زردشت اثریست عالمانه در باب مسائل مربوط به دین زردشتی. ژاک دوشن گیمن در این اثر با نگاه ژرف نگر و شم دوریاب خویش به بررسی موضوعات مختلف در باب تحقیقات دین زردشتی پرداخته است. بخش نخست اثر به توصیف تاریخچه مطالعات ایرانی اختصاص دارد. در بخش دوم دیدگاه و روش هندوایرانی در تحقیقات مربوط به دین زردشتی بررسی شده است؛ روشی که بر پایه اشتراکات زبانی و فرهنگی قوم هندوایرانی بنیان نهاده شده است. بخش سوم تحقیقی دقیق است در باب ماهیت و کارکرد امشاسپندان. بخش چهارم خدای بزرگ و نظام زردشت را مورد مداقه قرار داده است و بخشهای پنجم و ششم تاثیر و تاثرات تفکر ایرانی و یونانی و اسراییلی را به خوبی بر رسیده است.
عرفات العاشقین
عرفات‌العاشقین یکی از بزرگترین و مهمترین تذکره‌های فارسی است که در سالهای ۱۰۲۲ـ ۱۰۲۴ هـ.ق توسط تقی‌الدین محمّد اوحدی حسینی دقّاقی بلیانی، شاعر، ادیب و نویسنده نام‌آور دوره صفوی به رشته تحریر درآمده است. وی این تذکره را پس از عزیمت به هند و در دربار جهانگیرشاه (حکـ ۱۰۱۴ـ ۱۰۳۷) نوشته است و در آن شرح حال و نمونه شعر بیش از سه هزار و سیصد شاعر را از آغاز شعر فارسی تا روزگار خود در بیست و هشت «عرصه» و هر عرصه را در سه «غرفه» شامل غرفه متقدمین، غرفه متوسّطین، و غرفه متأخّرین فراهم آورده است. این تذکره از منابع اصیل در زمینه شعر فارسی و شاعران فارسی‌گوی به شمار می‌رود.
الحکمه الخالده
الحکمه الخالده مجموعه ایست از متون اندرزی و اخلاقی. مسکویه در مقدمه کتاب میگوید در استطاله الفهم جاحظ از کتابی با عنوان جاویدان خرد یاد شده است. وی در طلب این کتاب آن را در فارس نزد موبدان موبد می یابد. آنگونه که از مقدمه برمی آید جاویدان خرد در اصل وصایای هوشنگ به فرزند و ملوک پس از خودش را دربرمیگرفته است. این اثر در زمان مامون از پهلوی به عربی ترجمه شده است. مسکویه مجموعه‌ای از متون اندرزی دیگر همچون سخنان و اندرزها و وصایای قباد و انوشیروان و بزرگمهر و حکمای یونان و… را به آن افزوده است. جاویدان خرد به دلیل اینکه حجم بزرگی از متون اندرزی ایرانی را در خود جای داده بسیار با اهمیت است. از برخی از این اندرزها تنها از طریق همین ترجمه باخبریم. در واقع این اثر شاهدی مهم از ادبیات اندرزی پهلوی است. ترجمه عربی که مسکویه در این کتاب آورده دقیق است و زبردستی مترجمان دوره اسلامی و احاطه ایشان بر ادبیات و فرهنگ ایرانی را نشان میدهد.